H ξεχειλωμένη copy paste δημοσιογραφία

Πρόσφατα πήρα συνέντευξη από την Κική Δημουλά που έπεσε θύμα της αναπαραγωγής, από το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικά δικτύωσης, υποτιθέμενων δηλώσεών της που είχε αρχικά δημοσιεύσει η Εφημερίδα των Συντακτών. Συγκεκριμένα, της αποδίδονταν ένα κοροϊδευτικό σχόλιο κατά των μεταναστών που διαβιώνουν στην Κυψέλη. Όπως ήταν αναμενόμενο, η διασπορά της είδησης τέτοιων δηλώσεων – φερόμενων δια στόματος διάσημης ποιήτριας με πολλούς θαυμαστές -, ήταν ταχύτατη και δημιούργησε έναν σάλο γύρω από την ίδια. Η συνέντευξη που μου παραχώρησε, διαψεύδοντας αυτές τις... δηλώσεις, πίεσε για μια περισσότερο προσεκτική ανάγνωση των γεγονότων. Με κάποια καθυστέρηση, την επόμενη ημέρα της συνέντευξης, δημοσιεύθηκε η πρωτότυπη απομαγνητοφώνηση των αρχικών δηλώσεων από άλλη εφημερίδα. Σε αυτήν, πράγματι, δεν περιέχονταν το επίμαχο σχόλιο. Μολονότι η φήμη της κυρίας Δημουλά αποκαταστάθηκε σε κάποιο βαθμό, η κάκοσμη, πρώτη εντύπωση παρέμεινε σε πολλούς, περίπου κατά το ρητό “όπου υπάρχει καπνός υπάρχει φωτιά”. Η δε καταγραφή του εκτεταμένου και εν θερμώ, αρχικού σχολιασμού είναι ανεξίτηλη με όρους διαδικτύου.

Ο εκδότης της Lifo, κ. Στάθης Τσαγκαρουσιάνος, αντιλαμβάνεται το πάθημα της Κικής Δημουλά ως αποτέλεσμα της “ξεχειλωμένης διαφάνειας” στη νέα ψηφιακή εποχή. Αναφέρει, σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του, ότι στις εποχές μας ζούμε την “κατασκοπευτική καταγραφή της καθημερινότητας σε όλες τις στιγμές και εκφράσεις της, καθώς και το συνακόλουθο μοίρασμά της μέσω των social media”. Κατά τη γνώμη μου, όμως, παραλείπει κάτι σημαντικότερο. Η διαδικασία μέσω της οποίας δημιουργείται ένα τέτοιο, viral, φαινόμενο από ανακρίβειες, δεν μπορεί να οφείλεται στην ξεχειλωμένη διαφάνεια, αλλά στην ξεχειλωμένη δημοσιογραφία. Όσο ο όγκος των πληροφοριών που μεταδίδονται στο κοινό συνεχώς αυξάνει με τη χρήση των νέων μέσων, τόσο η ποσότητα και η ποιότητα των πληροφοριών που αναπαράγονται μειώνεται και μάλιστα αντιστρόφως ανάλογα. Πράγματι, η αντικειμενικότητα στο ρεπορτάζ και στην ερευνητική δημοσιογραφία γίνεται η εξαίρεση, παρά ο κανόνας, καθώς ολοένα και περισσότεροι δημοσιογράφοι επενδύουν λιγότερη προσπάθεια στην εργασία τους.

“Το κόστος απόκτησης της πληροφορίας μικραίνει όσο περνάει ο καιρός” Stewart Brand

Οι λόγοι για αυτό είναι διάφοροι. Οικονομικοί και βέβαια ηθικοί. Υπάρχει, καταρχήν, ο ανταγωνισμός των ψηφιακών μέσων για την ταχύτερη δυνατή δημοσίευση μιας είδησης. Οφείλω να παρατηρήσω ότι το ελληνικό διαδίκτυο βρίθει ενημερωτικών ιστότοπων, πολλοί από αυτούς με τη βιτρίνα ενός γνωστού ονόματος από τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Ο ιστότοπος που παρουσιάζει πρώτος ένα θέμα, είναι συνήθως εκείνος που κερδίζει τα περισσότερα κλικ και τους συνδέσμους πάνω του. Εκτός αν πρόκειται για κάποιον ιστότοπο περισσότερο δημοφιλή, ή διαφημιζόμενο στις μηχανές αναζήτησης, που θα βγει πιο ψηλά στα αποτελέσματα.

Φθηνές λύσεις συνεπάγονται φθηνούς συμβιβασμούς. Την ίδια στιγμή, οι εργοδότες δυσκολεύονται… να καταβάλουν ικανοποιητικές αμοιβές στο προσωπικό τους, ειδικά σήμερα που η διαφημιστική δαπάνη έχει περιοριστεί σημαντικά και μαζί της τα έσοδα. Φθηνές λύσεις συνεπάγονται φθηνούς συμβιβασμούς. Απασχολούνται χαμηλόμισθοι συντάκτες, ενίοτε με αμοιβές κατώτερες του βασικού μισθού ή και απλήρωτοι επί μακρόν, ενίοτε ταλαντούχοι αλλά φυσιολογικά απρόθυμοι να παράγουν πρωτογενές περιεχόμενο και ενίοτε άπειροι και ανειδίκευτοι που πιέζονται να αναπαράγουν ειδήσεις και κείμενα με λογοκλοπή “copy & paste”, αλλάζοντας τους τίτλους. Το αδιάκριτο αναμάσημα επιφέρει τσαπατσουλιά και απροσεξία, συχνά με θύματα τους αναγνώστες που ενημερώνονται, ή έτσι νομίζουν, ή ανθρώπους όπως η Κική Δημουλά.

Μια ενδιαφέρουσα σχετική έρευνα από το Τμήμα Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Ζάγκρεμπ στην Κροατία, βρήκε ότι το ποσοστό λογοκλοπής στις εφημερίδες και στο διαδίκτυο κυμαίνεται μεταξύ 35,25% και 51,2%. Κατά μέσο όρο, το ποσοστό αντιγραφής του περιεχομένου είναι υψηλότερο σε άρθρα με λιγότερες από 200 λέξεις, ενώ ένα στα δύο άρθρα προέρχονται από την αναπαραγωγή ολόκληρων κειμένων που έχουν δημοσιευθεί αλλού, ή δελτίων τύπου και το ένα τρίτο των υπόλοιπων από παραφράσεις των κειμένων (με αλλαγές…), χωρίς καμία πρωτότυπη συνεισφορά στο περιεχόμενο.

Ο κίνδυνος αυτής της επιπόλαιης αντιγραφής, χωρίς διασταύρωση, είναι προφανής. Τον χειμώνα του 2011 κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο ότι η Lady Gaga θα πραγματοποιούσε συναυλία στο ΟΑΚΑ τον Μάιο (Αθήνα). Η ανακοίνωση προέρχονταν από δελτίο τύπου της εταιρείας παραγωγής και με διάφορες τροποποιήσεις είδε το φως της δημοσιότητας σε blogs, ενημερωτικούς ιστότοπους και πολλά σοβαρά ΜΜΕ. Με την παρέμβαση του manager της Lady Gaga προέκυψε ότι η ιστοσελίδα της υποτιθέμενης Ελληνικής εταιρείας παραγωγής ήταν ψεύτικη και ότι η είδηση είχε σκηνοθετηθεί από το socialfail.gr για να καταδείξει το φαινόμενο που περιγράφω παραπάνω. Κανείς δεν είχε σκεφτεί, ή δεν είχε τον χρόνο, ή το κέφι, να πάρει ένα τηλέφωνο.

Λίγο αργότερα, τον ίδιο χρόνο, μια άλλη είδηση έκανε τον γύρο του διαδικτύου και άκριτα αναπαράχθηκε από όλα σχεδόν τα ΜΜΕ, ακόμη και σε ζωντανές, ειδησεογραφικές εκπομπές στην τηλεόραση, …από εκείνες με τη μοντέρνα διασύνδεση με τα κοινωνικά μέσα. Αφορούσε σε κουραμπιέδες με 60 κιλά κοκκαΐνης, αντί ζάχαρης άχνης, από συμμορία Βουλγάρων εμπόρων ναρκωτικών, που υποτίθεται ότι είχε επιχειρήσει να τη διακινήσει με αυτόν τον τρόπο. Σύμφωνα με την είδηση, ορισμένοι κουραμπιέδες είχαν καταλήξει από λάθος σε μια κηδεία, μέσω γνωστής εταιρίας ζαχαροπλαστικής. Η είδηση ασφαλώς διαψεύσθηκε …κατόπιν εορτής, ή της κηδείας αν προτιμάτε. Κανείς δεν είχε σκεφτεί να διασταυρώσει με την Αστυνομία, ή να συλλογιστεί το αυτονόητο, ότι δεν είθισται να σερβίρονται κουραμπιέδες σε τέτοιες τελετές.

Μόλις πριν έναν μήνα, ένα …τιτίβισμα στο twitter, προερχόμενο από τον επίσημο λογαριασμό του έγκριτου Associated Press, ανέφερε εκρήξεις στον Λευκό Οίκο με τραυματισμό του Προέδρου Ομπάμα. Η αναπαραγωγή της “είδησης” ήταν αστραπιαία και πυροδότησε μια “μικρή” κρίση στις Αμερικανικές αγορές με απώλειες ύψους 140 δισεκατομυρίων δολαρίων. Το tweet ήταν φυσικά ψευδές και προέρχονταν από χάκερς που είχαν αποκτήσει πρόσβαση στον λογαριασμό του Associated Press. Τα βιαστικά ΜΜΕ απέτυχαν να προσέξουν τις διαφορές στη γλώσσα μεταξύ του ψεύτικου tweet και του επίσημου Associated Press, όπως η χρήση κεφαλαίων χαρακτήρων και η αναγραφή του Προέδρου των ΗΠΑ ως “Μπαράκ Ομπάμα” αντί του “Ο Πρόεδρος Ομπάμα”, ή “Ο Ομπάμα”, όπως συνηθίζει το AP όταν αναφέρεται σε αυτόν.

Ο γνωστός Ουμπέρτο Έκο, Καθηγητής Σημειωτικής στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια και ακαδημαϊκός, ερωτηθείς κάποτε για την αξία του διαδικτύου είχε υπογραμμίσει ακριβώς τον κίνδυνο που αντιμετωπίζει ο χρήστης των νέων μέσων στην προσπάθειά του να εκτιμήσει από μόνος του την έγκυρη πληροφορία. Υποθέτω λοιπόν, ότι η διαφορά σε σχέση με την εποχή των παραδοσιακών μέσων είναι πως στην εποχή της ψηφιακής επανάστασης, ο ελεύθερος διαμοιρασμός περιεχομένου έχει επιτρέψει μεν την πρόσβαση σε ανεξάρτητο περιεχόμενο, αλλά πράγματι χρειάζεται να ψάχνει κανείς μέσα στα σκουπίδια.

Αυτός ο τεράστιος σκουπιδοντενεκές, περιέχει όλων των ειδών τα αποφάγια. Ενημέρωση έως και 51.2% από χαλασμένο τηλέφωνο (βλ. έρευνα παραπάνω), λυσασμένους ιστοτοπάρχες στο κυνήγι των κλικ – ενίοτε αδίστακτους -, ατάλαντα ψώνια κάθε λογής που πιάνουν το πληκτρολόγιο και όποιον πάρει ο χάρος, ένα νέο είδος microcelebrities που ζυγίζει το βάρος του σε followers και likes και βέβαια flamers και trolls, δηλαδή εκείνους που βρίσκουν απόλαυση στην πυροδότηση διαδικτυακών πυρκαγιών – περίπου όπως ο Νέρωνας στον εμπρησμό της Ρώμης.

Λογοκλοπή και πνευματικά δικαιώματα Πέρα, όμως, από την επικίνδυνη αναμάσηση της ανακριβούς πληροφορίας, μια άλλη διάσταση σε αυτό το φαινόμενο της αντιδεοντολογικής, ξεχειλωμένης δημοσιογραφίας, έχει να κάνει με τα πνευματικά δικαιώματα του διακινούμενου περιεχομένου. Υπάρχουν αρκετοί, διαφορετικοί τύποι λογοκλοπής. Σύμφωνα με το Plagiarism.org, η λογοκλοπή αφορά τόσο σε αναπαραγωγές χωρίς τη πηγή, όσο και σε αναπαραγωγές με την πηγή. Στα διεθνή λεξικά η λέξη λογοκλοπή είναι συνώνυμη με την έννοια της αντιγραφής σημαντικού μέρους ενός κειμένου από μία πηγή, χωρίς αλλοίωση, ή με μικρές αλλαγές, ή διατηρώντας μέρος της αρχικής διατύπωσης και παραφράζοντας το υπόλοιπο του κειμένου με αντιγραφές από άλλες πηγές και συνταίριασμα για το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.

Ενώ δεν υπάρχουν πνευματικά δικαιώματα στα γεγονότα και στις ειδήσεις, ή εμπόδια στην αναπαραγωγή τους, με την προϋπόθεση, φυσικά, ότι είναι ακριβή, όλοι συμφωνούν ότι ένα άρθρο μπορεί να περιλαμβάνει κάποιο απόσπασμα από άλλη δημοσίευση, εντός εισαγωγικών και με αναφορά της πηγής. Πράγματι, στις περισσότερες δυτικές χώρες η νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων επιτρέπει την αναπαραγωγή με αυτό τον τρόπο έως του ενός τρίτου ενός κειμένου που αναφέρεται σε τρέχοντα γεγονότα, αρκεί να πιστώνεται η πηγή.

Στην πράξη όμως, οι περισσσότεροι ενημερωτικοί ιστότοποι οφελούνται από τη συστηματική αναπαραγωγή της πρωτότυπης πνευματικής εργασίας τρίτων, με κίνητρο το κέρδος από την επισκεψιμότητα. Επιτρέψτε μου ένα προσωπικό παράδειγμα μέσα από πάρα πολλά: την αγωγή μου εναντίον της εταιρίας Prime Media που λειτουργεί την ενημερωτική ιστοσελίδα Newsbeast. Αυτή η υπόθεση, που εκδικάσθηκε στο μονομελές πρωτοδικείο Αθηνών τον περασμένο Απρίλιο αφορούσε στη λογοκλοπή του συνόλου μιας συνέντευξης που μου είχε παραχωρήσει ο διάσημος Ιταλός φωτογράφος της Benetton, κ. Ολιβιέρο Τοσκάνι.

Η συνέντευξή μου αναδημοσιεύθηκε στο Newsbeast.gr χωρίς ενεργό σύνδεσμο στην πηγή και με την απαλοιφή του ονόματός μου ως συντάκτη στην κεφαλίδα αλλά και μέσα στο κείμενο. Στο δικαστήριο προσκομίσαμε, ακόμη, μια σειρά δημοσιευμάτων του Newsbeast που αποτελούσαν μετάφραση ειδικών θεμάτων και όχι τρέχοντων γεγονότων, με τις ίδιες ακριβώς φωτογραφίες και σε παραπλήσιες ημερομηνίες, από τη διαδικτυακή έκδοση της αγγλικής εφημερίδας Daily Mail, χωρίς αναφορές στην πηγή και στον συντάκτη του πρωτότυπου και με απαλοιφή των credits από τις λεζάντες των φωτογραφιών. Η απόφαση του δικαστηρίου αναμένεται.

Εντοπίζω, ωστόσο, και ένα θετικό σε όλα τα παραπάνω. Νιώθω ότι αυτή η αφθονία αντιγράφων αναγκάζει τους καλούς και τους μερακλήδες δημοσιογράφους να βρουν τη δική τους φωνή, να γράφουν περισσότερο εξειδικευμένα και με προσωπικό στυλ.

Στο maga.gr χαιρόμαστε που υπηρετούμε, χωρίς άγχος για το κέρδος, το πρωτογενές περιεχόμενο και διοργανώνουμε για δεύτερη χρονιά φέτος τον θεσμό των e-awards που αναγνωρίζουν και επιβραβεύουν αυτό το περιεχόμενο στο διαδίκτυο.
γράφει ο Δημήτρης Παπαδημητριάδης