Περιβάλλον και Οικονομική Μεγέθυνση

Η σύγχρονη παγκόσμια οικονομία έχει παρουσιάσει σημαντική πρόοδο τις τελευταίες δεκαετίες. Η οικονομική μεγέθυνση που έχει συντελεστεί είναι μία άνευ προηγουμένου ιστορικά παγκόσμια κατάκτηση αφού έχει λάβει πλανητικές διαστάσεις, φέρνοντας στο προσκήνιο του διεθνούς καταμερισμού των έργων αλλά και του πιο διευρυμένου φάσματος παραγωγής όλων των ειδών των αγαθών, χώρες που σε άλλες προηγούμενες ιστορικές περιόδους ήσαν χαμένες από τα παγκόσμια οικονομικά δρώμενα. Αυτή όμως η εισβολή όλων των χωρών του πλανήτη στη παγκόσμια παραγωγική διαδικασία με όρους πολλαπλάσιας μεγέθυνσης από αυτήν της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης και μάλιστα από χώρες που το πληθυσμιακό τους μέγεθος είναι υπέρμετρο, οδήγησε σε μία σειρά ερωτημάτων αλλά και προβλημάτων για την ασύστολη εκμετάλλευση των πόρων και των δυσμενών συνεπειών που μπορεί να έχει για το περιβάλλον αλλά και τη μελλοντική ζωή στον πλανήτη μας.

Βέβαια οι ανησυχίες για... την υγεία του περιβάλλοντος και τις επιπτώσεις που έχει σ’ αυτό η διαδικασία της οικονομικής μεγέθυνσης δεν είναι κάτι καινούργιο αλλά ανάγεται στο μακρύ παρελθόν ακόμη και σε εποχές που δεν θα ήταν νοητή καμιά λογική ανησυχία. Ήσαν οι εποχές που κυριαρχούσε ο σκοταδισμός, ο θρησκευτικός μεσσιανισμός, η απειλή της βιβλικής και τελειωτικής καταστροφής. Ήσαν οι εποχές που το φως της γνώσης ήταν μία μικρή ηλιαχτίδα που μπορούσαν να το δουν πολλοί λίγοι ενώ οι πολλοί τιθασεύονταν από το φόβο του σκότους και της απειλής που τους προαναγγελλόταν. Δεν χρειάζεται όμως να πάμε τόσο μακριά για να καταλάβουμε πόσο μεγάλος είναι ο κίνδυνος να αιχμαλωτίσουμε το θαύμα της ανθρώπινης τεχνολογικής και οικονομικής προόδου που συντελείται σήμερα από τον φόβο που ντύνεται στις μέρες μας πιο έξυπνα με την οικολογική υστερία που θα ήθελα να την ξεχωρίσω από την σύγχρονη επιστήμη μελέτης του περιβάλλοντος και των επιπτώσεων που έχει σ’ αυτό η υπερμεγέθης παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα. Παρ’ όλα αυτά θα ήθελα να σταθώ στη πρώτη βιομηχανική επανάσταση που ενώ είχε λάβει χώρα το ευρύτατο και δυναμικό κίνημα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού που για πρώτη φορά ιστορικά, ενσωμάτωσε στη διαδικασία της επιστημονικής γνώσης και των ωφελειών της, μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, ακόμη και τότε, δεν έλειψαν μισαλλόδοξες απόψεις και κηρύγματα εναντίον της προόδου. Ακόμη και ένα φωτεινό παράδειγμα εκείνης της εποχής, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, άσκησε ανελέητη κριτική στις επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης βιομηχανικής προόδου, στον καπνό που κατακλύζει τον ουρανό από τα αναρίθμητα φουγάρα των εργοστασίων που φυτρώνουν σαν μανιτάρια. Όλα τα έργα του Ρουσσώ διακατέχονται από ποιητικό οίστρο αλλά η ουσία του παραδείγματος του είναι ότι ο άνθρωπος, ακόμη και ο πιο καλλιεργημένος, τρομάζει με τα επιτεύγματα του.

Σήμερα βρισκόμαστε ακριβώς σ’ αυτό το κομβικό σημείο. Είμαστε υποχρεωμένοι να μην τρομάξουμε με τα επιτεύγματα μας αλλά μέσω αυτών, να λύσουμε τα οικολογικά προβλήματα που παρουσιάζονται ως παράπλευρα αποτελέσματα της διαδικασίας παγκόσμιας οικονομικής μεγέθυνσης. Είναι βέβαιο ότι αν αξιοποιήσουμε τη γνώση και την τεχνολογία που κατέχουμε και τα συνδυάσουμε με την απρόσκοπτη και ελεύθερη επιχειρηματική δράση τότε θα βρούμε νέους τρόπους παραγωγής ενέργειας και κίνησης του οικονομικού συστήματος που θα κάμπτουν την ενδογενή εντροπία και θα θεμελιώνουν στέρεες βάσεις για την αειφόρο ανάπτυξη. Παρ’ όλα αυτά το εγχείρημα είναι ιδιαίτερα δύσκολο διότι ο φόβος αλλά και ο τρόμος που καλλιεργείται, είναι τελείως ανασχετικοί παράγοντες για να δούμε ξεκάθαρα τη στρατηγική που πρέπει να ακολουθήσουμε. Αυτό δεν είναι καθόλου υπερβολικό διότι αν εξετάσει κανείς προσεκτικά την ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου, θα δει ότι ο κανόνας είναι η στασιμότητα και όχι η ανάπτυξη, η δεισιδαιμονία και όχι η στέρεα ορθολογική και εμπειρική γνώση. Αν εξαιρέσουμε την παγκόσμια γεωργική επανάσταση των προϊστορικών χρόνων που κατέστησε τον άνθρωπο κυρίαρχο της γης από έρμαιο της τότε θα πρέπει να μεταφερθούμε κατ’ ευθείαν στη πρώτη βιομηχανική επανάσταση για να δούμε μια μείζονα και σημαντική οικονομική και τεχνολογική μεταβολή στην ιστορία του ανθρώπου που άλλαξε ριζικά τη ζωή του. Όπως εμφατικά τονίζει ο Ντάγκλας Νορθ (Νόμπελ 1993), αν μεταφέραμε, με μία υποθετική μηχανή χρόνου, έναν αρχαίο Έλληνα στην εποχή προ της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης, θα μπορούσε να καταλάβει τον κόσμο με μία σχετική άνεση αφού θα παρατηρούσε ξεκάθαρες ομοιότητες. Αν όμως κάναμε το ίδιο αλλά τον μεταφέραμε αμέσως μετά τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, δεν θα μπορούσε να καταλάβει που βρίσκεται. Δηλαδή ότι μεταβολές δεν γίνανε σε δύο χιλιάδες χρόνια έγιναν σε εκατό!

Αυτό σημαίνει ότι η επιτάχυνση της μεταβολής είναι τόσο μεγάλη και ακραία και ακόμη πιο ακραία στις μέρες μας, μετά την ψηφιακή επανάσταση και το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών που μπορεί να μας τρομάξει τόσο πολύ ώστε να επικρατήσουν εντελώς αντίστροφες με την πρόοδο ιδέες που να μας οδηγήσουν σε ένα πολύ μακρύ τέλμα. Αν αυτή η αιχμηρότατη κορύφωση της οικονομικής μεταβολής και προόδου μας τρομάζει για τα όρια της και το μέλλον της ζωής μας στον πλανήτη τότε αυτός ο ίλιγγος της κορυφής δεν πρέπει να τον αφήσουμε να εξελιχθεί σε τροχοπέδη που θα διαταράξει τη δυναμική ισορροπία μας για να μας ρίξει εν τέλει με πάταγο σε ένα ανυπολόγιστο οικονομικό αλλά και κοινωνικό ναδίρ. Με γνώση λοιπόν και σύνεση πρέπει να διαφυλάξουμε σαν κόρη οφθαλμού τους θεσμούς αυτούς που μας απογείωσαν τα τελευταία χρόνια και να κλείσουμε τα αυτιά μας στις σειρήνες της αντίδρασης και της οπισθοδρόμησης που θέλουν να μας προσγειώσουν απότομα στα χαμηλά επίπεδα μιας νέας ιδιόμορφης στασιμότητας. Αυτοί οι θεσμοί είναι τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, η ανεμπόδιστη επιχειρηματική δράση με σκοπό το κέρδος, η ελεύθερη και απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών με διεύρυνση και εμβάθυνση της παγκοσμιοποίησης τους και η παγκόσμια συνεργασία μέσα από ένα πολύμορφο και πλουραλιστικό περίγραμμα δημοκρατικών κρατών και διεθνών οργανισμών.

Σήμερα ένα από τα κορυφαία οικολογικά προβλήματα του πλανήτη είναι η εκπομπή ρύπων από την παραγωγή και την κατανάλωση ενέργειας. Η εισαγωγή της πράσινης τεχνολογίας είναι η πιο ιδεατή απάντηση σ’ αυτό το μείζον πρόβλημα που τίθεται κατά τη διαδικασία οικονομικής μεγέθυνσης. Όμως ο τρόπος που θα χτίσουμε την πράσινη τεχνολογία χρήζει ιδιαίτερης προσοχής για να μην οδηγήσουμε το οικονομικό σύστημα εκμετάλλευσης των πόρων σε μία ανορθολογική και αναποτελεσματική διάταξη που μόνο κινδύνους εγκυμονεί για τη συνέχιση της προόδου. Εξ άλλου σκοπός μας δεν είναι η ανάσχεση της προόδου αλλά η ελαχιστοποίηση των παράπλευρων ζημιών της εκμετάλλευσης των πόρων και η διατήρηση αν όχι η βελτίωση του περιβάλλοντος εντός του οποίου εξελίσσεται η οικονομική μεγέθυνση.

Μία σημαντική συμβολή της φιλελεύθερης παράδοσης της αγοράς είναι η θεωρία και η πολιτική της εφαρμογής των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, εμπνευστής και θεμελιωτής της οποίας είναι ο Ronald Coase (Νόμπελ 1991). Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, οι κοινόχρηστοι χώροι είναι πιο ευάλωτοι στη μόλυνση και τη διάβρωση από τις οικονομικές δράσεις που αναλαμβάνει ο άνθρωπος. Ο λόγος είναι προφανής διότι κανείς δεν έχει κίνητρο να τους περιφρουρήσει (άτομα) και κανένα είδος συλλογικής δράσης (κράτος) δεν μπορεί να το πετύχει διότι είναι απαγορευτικά πολυδάπανο ή απογοητευτικά αναποτελεσματικό. Η κατανομή περιουσιακών δικαιωμάτων στον αέρα, φάνταζε η πιο τρελή ιδέα όταν ακούστηκε για πρώτη φορά πριν τριάντα χρόνια. Όσοι την άκουσαν τότε έλεγαν περιγελαστικά ότι οι νεοφιλελεύθεροι τρελάθηκαν τόσο πολύ που θέλουν να ιδιωτικοποιήσουν τον αέρα. Σήμερα όμως υπάρχει αγορά ρύπων που μετράται σε εκατομμύρια δικαιωμάτων τα οποία ανταλλάσσονται, πωλούνται και αγοράζονται. Η διεύρυνση αυτών των αγορών και των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων ρύπων σε παγκόσμιο επίπεδο κατ’ αρχήν θα ελαχιστοποιήσει τη βλάβη και κατά δεύτερον θα ανοίξει το δρόμο στις ρυπογόνους βιομηχανίες και οργανωμένες επιχειρηματικές δραστηριότητες να καινοτομήσουν εις βάρος των ακριβών ρύπων και υπέρ της φθηνής πράσινης τεχνολογίας.

Η πράσινη τεχνολογία στο μέλλον θα κατακλύσει τις αγορές με φθηνά και καλά ποιοτικά προϊόντα που θα αντιστρατεύονται με επιτυχία και μάλιστα με την άνεση της υπεροχής τα βλαβερά. Σε έναν κόσμο ελεύθερων συναλλαγών που θα κυριαρχείται από την ατομική ευθύνη και την ιδιωτική πρωτοβουλία, τα ρυπογόνα αγαθά και οι παραγωγικές τους εκμεταλλεύσεις θα αποβάλλονται και θα αποσύρονται με τόσο γρήγορο ρυθμό που δεν θα χρειάζεται καμία επιδότηση ή ιδιαίτερη προίκα από το κράτος. Μπορεί αυτό σήμερα να φαντάζει απίθανο και όλοι να στρέφονται στη βεβαιότητα των κρατικών επιδοτήσεων για την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αλλά η αγορά είναι δυνατόν να ανατρέψει καταλυτικά αυτό το σκηνικό. Όπως από την πρώτη μέχρι και την δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, συντελέστηκε αυτό το θαύμα προόδου, χωρίς την παραμικρή κρατική ανάμιξη έτσι και τώρα η πραγματική φιλελεύθερη οικολογική επανάσταση θα συντελεστεί από τον κόσμο των αγορών. Οι αγορές θα διορθώσουν τις λανθασμένες κρατικές επιδοτήσεις και θα κατευθύνουν την καινοτομία εκεί που υπάρχει κέρδος! Δηλαδή εκεί που η προσφορά της πράσινης τεχνολογίας είναι ταυτόχρονα και οικονομική ως προς το κόστος αλλά και αποδοτική ως προς το ενεργειακό αποτέλεσμα. Μόνον τότε η προσφορά θα δελεάσει την ζήτηση να εκδηλωθεί και να την συναντήσει για να στηθεί ένα ταγκό σε έναν ξέφρενο ρυθμό της οικολογίας με την οικονομική μεγέθυνση.
Του Πάνου Ευαγγελόπουλου
Διδάκτορα Οικονομικών του Πανεπιστημίου Αθηνών